Historia miasta

Tłumaczenie na podstawie wykładu dr Harald’a Luttera - M. Kopczyńska

Na początku naszej ery w dolinie Parsęty żyły plemiona germańskie: najpierw Rugianie, potem Burgundowie. Podczas gdy nad Renem pod wpływami rzymskimi powstawały już okazałe miasta, Germanie żyli na naszym obszarze jedynie w małych osadach. Zachodniosłowiańscy osadnicy zaczęli nadciągać stopniowo gdy 500 lat później panował na zachodzie król Franków Chlodwig. Nie znany im jeszcze był podział pracy. Na piaszczystej wyspie na Parsęcie mieli tylko tymczasowe nieumocnione osady. Pod koniec wieku zbudowali na górze zamkowej zamek obronny dla 50 – 80 osadników.

O koło 800r., gdy na zachodzie został koronowany na cesarza Karol Wielki, miejscowość ta miała podobno 100 mieszkańców. W odróżnieniu od innych zachodniosłowiańskich plemion na zachodzie i południu wytworzyły się tutaj blisko Bałtyku osady plemienne, z własną kulturą, której relikty znajdowane były wokół góry zamkowej. Nazywani byli przez swoich sąsiadów Pomorzanami.

Około roku 900, za panowania niemieckiego króla był Ludwika Dziecię, sytuacja ta umocniła się. Wraz z umocnieniem się struktur plemiennych zawiązywała się siedziba władzy. Zamek obronny na górze zamkowej stał się siedzibą przywództwa plemiennego i orszaku. Miejscowość miała wtedy liczyć około 200 mieszkańców. Ponieważ góra zamkowa ze swoim wałem obronnym z biało lśniącej brzozy robiła duże wrażenie, powstała nazwa: Biały Gród, względnie zachodniosłowiańska: Białogard, z czego potem dla łatwiejszej wymowy powstało słowo Belgard.

W dawnych dokumentach używano po prostu łacińskiego słowa oznaczającego biały - Alba. W starych źródłach skandynawskich nazywa się podobnie: Belagardh. Tak jak gród podobnie też nazywamy przyległy mu obszar Land Belgard, sięgający w tamtych czasach aż do okolic Szczecinka. Aby sprostać potrzebom życiowym panów grodu i ich świty rozwinęło się poza obszarem grodu w tzw. suburbium rzemiosło i także stopniowo handel, które rozwinęły się z biegiem czasu, gdy sól wydobywana w Kołobrzegu transportowana była drogą wodną do Białogardu i stąd dalej. Tak osada stopniowo zmieniała swój wiejski charakter na rzecz wielkiej osady miejskiej. Dlatego opierając się na pewnych źródłach można twierdzić, że Białogard już około 999 roku musi być określany jako miasto w sensie ówczesnego stanu rozwoju.

Około roku 1000, kiedy OTTO III uznał Polskę za kraj chrześcijański, miało to małe miasteczko 300 mieszkańców.

Ze źródeł pochodzących z tamtych czasów wynika, że miasto już wtedy było centralnym ośrodkiem całej okolicy. Jednocześnie Białogard był siedzibą rodu, z silnymi umocnieniami obronnymi. Ale okazało się, że zamek nie był wystarczająco mocny, aby chronić teren. Król polski Bolesław Chrobry pobił Pomorzan i założył biskupstwo w Kołobrzegu, które jednak istniało tylko na papierze. Biskup, pochodzący z Niemiec, nigdy w rzeczywistości nie sprawował tam urzędu. Także pojawiający się w dokumentach Franco z Białogardu, zajmował tylko nominalną posadę. Wojna posuwała się dalej i po wycofaniu się polskich wojsk Pomorzanie znów panowali bezspornie nad swoim krajem. Ich pierwszy znany z imienia książę Zemuzil wystąpił już w 1046r. do sejmu Mersburga jako równoprawny księciu polskiemu i czeskiemu. Ten protoplasta dynastii Gryfitów miał swoją rezydencję czasowo w Kołobrzegu i w Białogardzie. Około 100 lat później, gdy w 1102r. kraj Pomorzan opanował Bolesław Krzywousty, Białogard posiadał 500 mieszkańców.

Miasto było wówczas centralnym punktem obszaru zasiedlonego przez Pomorzan. Z polskich kronik dowiadujemy się, że podczas zdobycia tego „znaczącego królewskiego miasta zdobyto niezmierzone łupy”.

W 1107r. podczas następnej wyprawy Białogard znów został zdobyty i znów określano go jako Civitas Alba, czyli, władczy i bogaty w ludność. A ponieważ tego rodzaju rozwój nie przebiegał z dnia na dzień, można powiedzieć nie bez racji, że już 100 lat wcześniej w roku 999, stary Białogard zdobył prawo do miana „miasto”.

Trzecia polska wyprawa w tamtym stuleciu, prowadziła w 1122 roku na Szczecin, ówczesną siedzibę książęcą, ponieważ Białogard nie wydawał się już bezpieczny. Książę Wartisław musiał się poddać i zaakceptować przyjęcie chrześcijaństwa z polskiej ręki. Gdy biskup OTTO von Bamberg przemierzał kraj z misją, dotarł w 1124 roku do Białogardu, które zostało dobitnie określone w aktach jako „miasto” względnie „urbis”. Jego próba chrystianizacji nie udała się, ponieważ warstwa społeczna rządząca młodym miastem nie zaakceptowała wiary narzuconej przez polskiego księcia.

I tak miasto pozostało przy swoich religijnych obrzędach i pomimo polskiego panowania w dalszym ciągu było pomorskie.

Około 1200 roku, nadciągnęły nad miasto czarne chmury i wtedy to opuściło je blisko 500 mieszkańców. Białogard należał wówczas z całym krajem pomorskim do rzeszy niemieckiej, w której pieczę oddali się w 1181 roku książęta pomorscy. Książę pomorski otworzył swój kraj na zachodnią religię i cywilizację i zachęcał niemieckich duchownych i osiedleńców do kolonizacji. Od 1234 roku przydzielono niemieckim rzemieślnikom i kupcom prawo zasiedlenia i narzucono nowopowstałym miastom prawo niemieckie.

Kiedy Kołobrzeg otrzymał w 1256 roku prawa miejskie, byli tam już mieszkańcy, którzy podawali Białogard jako miasto pochodzenia. Z tego wynika, że już dziesiątki lat przed przyznaniem niemieckiego prawa miejskiego, obok zasiedziałej ludności pomorskiej, także niemieccy obywatele mieszkali w mieście. Niestety nie wiemy, jak układało się to życie obok siebie, czy i jak pewnego dnia powstało współżycie. Nieznane nam również pozostają nazwiska osób, które pod koniec XIII stulecia zaplanowały i wybudowały miasto. Nasza wiedza ogranicza się do tego, że Białogard był na tamte czasy wielokrotnie zastawiany a także poprzez zmieniającą się przynależność do różnych księstw był obiektem książęcej polityki władzy i polityki finansowej.

W 1300 roku kiedy Hansa stała się organem władzy obszaru północnoniemieckiego miał Białogard około 800 mieszkańców. W 1299 do miasta stale napływała ludność niemiecka - gród początkowo słowiański, stopniowo przeistaczał się w niemiecki. Wprawdzie miasto doświadczyło zmiany kulturowej, ale w codziennym życiu mieszkańców zmieniło się początkowo niewiele, ponieważ w większości była to ludność, która obok skromnego rzemiosła i handlu zajmowała się głównie rolnictwem. Miasto miało własny dochód i mogło kontynuować swój rozwój. Wraz z nadaniem praw miejskich otrzymało również przyległe wsie Lülfiz (Lulewice), Rostin (Rościno), Panknin (Pękanino) i Klempin (Klępino) wraz z dodatkowym prawem użytkowania.

W 1307 roku przydzielono miastu prawo składowania co oznaczało, że handlarze ciągnący Szlakiem Solnym musieli tu wystawiać swoje towary na sprzedaż. Dzięki temu umacniał się charakter miasta jako centralnego miejsca regionu.

Rozwój ten wzmógł się kiedy rządzący książę Warcisław IV w 1315 roku przeniósł swoją siedzibę do Białogardu i uczynił to miasto swoją rezydencją. Stało się to okazją do budowy Kościoła Mariackiego i murów miasta z ich bramami. Białogard stał się zamożnym miastem, które odgrywało też pewną rolę w związku hanzeatyckim.

Na rok 1400 przypadają złote lata cechów, twierdzi się też, że liczba mieszkańców wynosiła wtedy 1000. Po czasach spokojnego rozwoju miasto zaczęło jednak odczuwać skutki swego położenia politycznego. Białogard był od północy, wschodu i zachodu otoczony przez Biskupstwo Kamieńskie, na południu przez Brandenburgię i Świdwin. Przez to właśnie w 1389 roku białogardzianie musieli wesprzeć swojego księcia przeciw biskupstwu kamieńskiemu. W 1408 roku książę zawarł na zamku w Białogardzie pokój z biskupstwem. Poważniejsza sytuacja nastąpiła gdy miasto popadło w konflikt wojenny, który wszczęła Brandenburgia roszcząc sobie prawa do nowych zysków. To doprowadziło między innymi do rozlewu krwi na tzw. wrzosowisku „Langenschen”. Około 1500 roku miało miasto liczyć już około 2000 mieszkańców.

Zaczynające się nowe pięćsetlecie przyniosło w 1545 roku, wraz z reformacją przyniosło miastu wiele innowacji. I tak w 1562 roku została zarejestrowana urzędowo po raz pierwszy szkoła miejska. Około 1600 roku doliczyć się już można 3000 mieszkańców.

W 1618 roku Białogard robił wspaniałe wrażenie. Miasto było zamożne. Jego mieszkańcom powodziło się tak dobrze, że w 1616 roku rada postanowiła przy pomocy zarządzenia policyjnego opodatkować nadmiar dóbr, który przejawiał się w przesadnych strojach, obchodach ślubnych i pogrzebowych.

A potem los się odmienił. W 1627 roku dosięgła miasto wojna trzydziestoletnia. Było ono wielokrotnie zdobywane i palone przez katolików i Szwedów. Do tego doszła dżuma. Pod koniec wojny miasto liczyło już tylko 1000 mieszkańców. Przez pokój w Osnabrück w 1648 roku popadł Białogard ze znaczną częścią Pomorza pod Branderburgię, dawnego wroga, który od początku brutalnie wstrząsnął zdobytym terenem.

W 1700 roku, co wiadomo już dokładnie, Białogard liczył 1445 mieszkańców. Wraz z rozpoczynającą się centralizacją miasto straciło swe dawne znaczenie obronne.

W 1714 roku (względnie 1721 roku) Białogard otrzymał stały garnizon, ale jeszcze bez koszar. Podczas wojny siedmioletniej w roku 1760 miasto opanowali Rosjanie. W 1765 roku duża część jego część została zniszczona przez pożogę - w planach odbudowy miasta zachowano struktury średniowieczne.

W 1800 roku gdy Europę opanował Napoleon, miasto liczyło 1827 mieszkańców. Pomimo pozapolitycznej słabości Prus, wraz z reformami wprowadzonymi przez „Stein und Hardenberg” otworzyły się nowe stosunki między mieszkańcami a państwem. Nowa ustawa miejska i związana z tym wolność wykorzystywania zawodu wprowadziły w nowe czasy. I tak życie ograniczane przez cechy znalazło swój koniec. Administracja miejska nie była też już traktowana jako dostojnicy miejscy. W obszarze gospodarczym ożywienie rozpoczęło się w zakładaniu browarów i gorzelni. Za nimi zaczęły pojawiać się tkalnie i bielawnie. W 1850 roku liczba mieszkańców wzrosła do 3845. Rozwój miasta następował także dzięki rozbudowie szos od 1846 roku i potem od roku 1858 również kolei żelaznej.

Skutkiem tej rosnącej industrializacji miasta (zostały również otwarte liczne przedsiębiorstwa obróbki drewna i żelaza) rośnie liczba mieszkańców w 1890 roku do 7044 osób. Również wiele dzieje się w zakresie kultury. Do około 1800 roku tak zwane życie społeczne rozgrywało się (z wyjątkiem aktywności Towarzystwa Strzeleckiego) najczęściej w obrębie różnych cechów, teraz powstaje jedna kultura mieszczańska z bogatym życiem cechowym.

Wraz z pojawieniem się myślenia wolnościowego powstaje w 1848 roku pierwsza gazeta białogardzka „Zeitung Oie Kometenstrahlen”, tylko że ta liberalne gazeta nie mogła się długo utrzymać. Została w 1852 roku wyparta przez „Belgarder - Polziner Kreisblatt, od 1880 roku uzupełniony przez „Belgarder Zeitung”. W 1863 roku liceum otworzyło swe podwoje a w 1868 roku gimnazjum, które zastąpiło znaną od 1712 roku szkołę łacińską. Białogard zaczął tracić swój charakter jako miasto o charakterze rolniczym. Ale wraz z rosnącym dobrobytem nadeszła też i nędza. Tylko w 1879 roku 138 mieszkańców wywędrowało z miasta do Ameryki z powodu nędzy. W 1900 roku Białogard liczył 8045 mieszkańców.

Milowy krok w dlaszym rozwoju miasta nastąpił wraz z budową w 1898 roku gazowni i zaraz w następnej kolejności otwarciem w 1911 roku centrali i następującym po tym uruchomieniu licznych kolejek wąskotorowych. Elektryfikacja stworzyła nowe możliwości. Również budownictwo w samym mieście rozwijało się (zwłaszcza na ulicy Friedrich - Strasse i na późniejszej HidenburgStrasse).

W 1910 roku było już 9262 mieszkańców. W 1901 roku zbudowano pierwsze koszary dla artylerii na KörlinerStrasse.

Wybuch wojny w 1914 roku załamał ten rozwój. Wraz z jej zakończeniem, po abdykacji monarchii, mogła powoli zakorzeniać się w Białogardzie demokracja. Po rozwiązaniu trzyklasowego prawa wyborczego, po raz pierwszy nie tylko właściciele lecz także zwykli robotnicy i rzemieślnicy mogli brać udział w wyborach do Rady Miasta.

W 1920 roku miasto miało już około 11000 mieszkańców. W roku puczu Kappa związek krajowy posiadaczy ziemskich chciał przemocą usunąć demokrację. Nowy burmistrz Müke pchnął do przodu budownictwo mieszkaniowe. Miejskie zakłady zaopatrzenia miasta zostały rozbudowane (wodociągi i kanalizacja). Politycznie miasto było prawicowe. Partią rządzącą była DNVP. W pierwszych wyborach do Reichstagu w 1924 roku uzyskali oni tutaj trzecią co do wielkości ilość głosów (po Satzig i Rothenburg). W Radzie Miasta ci nacjonaliści byli od 1929 roku reprezentowani przez 9 członków plus 9 dalszych reprezentantów obywatelskich; sojaldemokraci mieli 4 członków. W 1930 roku, w roku dekretów z Brüning, Białogard liczył około 13000 mieszkańców.

Kiedy w 1933 roku narodowi socjaliści doszli do władzy, uzyskali w Białogardzie 61,8% głosów, podczas gdy w Rzeszy 36,8% … Białogard stał się brunatny … aż po umundurowaną orkiestrę miejską. Współmieszkańcy pochodzenia żydowskiego wkrótce byli szykanowani i pozbawieni praw w nie znającym umiaru rosnącym pogromie (w porównaniu z poprzednim stuleciem i sprzed 1920 roku). W 1940 roku miasto miało 14900 mieszkańców. Wojna kształtowała życie miasta. Wszystkie cztery kompleksy koszarowe były pełne. Miasto zapełniło się ewakuowanymi z Nadrenii (zwłaszcza z Bochum), jeńcami wojennymi, robotnikami przymusowymi i od 1944 roku uciekinierami ze wschodu. Rzeczywista liczba mieszkańców mogła więc wynosić do 20000.

W 1945 roku, krótko przed końcem wojny, statystyki podawały 14345 mieszkańców. W tym roku miasto straciło swój dawny charakter. W tych przejściowych czasach miesto było pod względem liczby ludności w najniższym punkcie swego istnienia. Resztki ludności niemieckiej zostały wygnane o ile nie uciekły już przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Polska przejęła miasto.W 1950 roku, po pięciu latach polskiego panowania, Białogard (już z nazwą Białogard) już 12708 mieszkańców. Miasto stało się polskie i ściśle zintegrowane. Tylko nieliczni Niemcy, którzy trafili tu po wojnie żyją tu do dziś. W 2000 roku miasto miało około 25000 mieszkańców.